የኢትዮጵያ “የፌደራል ሥርዓት” ችግሮችና አማራጭ መፍትሔዎች

ገለታው ዘለቀ | undated | ኢትዮጵያ ዛሬ

እንደ መግቢያ

ከዚህ በፊት “ኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓትን የምትከተል ሀገር አይደለችም” ብዬ ፅፌ ነበር። ዛሬም ትንሽ አዳብሬ በዚሁ ላይ ትንታኔ መስጠት አምሮኛል። ይህ ጽሁፍ ደግሞ እንዲነሳልኝ የፈለኩበት ምክንያት በቅርቡ የህወሓት አንጋፋ ታጋዮች የሆኑት አቶ ስዩም መስፍንና አቶ አባይ ፀሃየ በቅርቡ በኢትዮጵያ “ወቅታዊ” ጉዳይ ላይ የተሰኘ መግለጫ ሰጥተው ነበር። የነዚህን ከፍተኛ ባለሥልጣናት ንግግር ያዳመጠ ሁሉ የየራሱን ምልከታ ያስቀምጣል። እጅግ ብዙ ሰው ግን አዲስ ነገር የማይገኝበት ወቅታዊ የማይባል ያደርገዋል። ሀገሪቱን ህዝባዊ ተቃውሞ በሚንጥበት በዚህ ሰአት ቢያንስ ስለብሔራዊ መግባባት ስለ ብሔራዊ እርቅ ስለ ይቅርታ ማውራት ተገቢ ነበር። የፖለቲካ መሪ ምንም እንኳን የያዘው አቅጣጫ ለራሱ አዋጭ ቢመስለውም ነገር ግን ህዝብ ካልተቀበለው ራሱን ይመረምራል። ይህ ግን በኛ ሀገር ፖለቲካ አለመታየቱ ያሳዝናል። ሥልጣን ለሚወዱ ባለሥልጣናትም የሥልጣን ዕድሜ የሚጨምረው ይቅርታና መታረም መለወጥ ነበር።

በዚህ “ወቅታዊ” በተሰኘው የነዚህ የህወሓት መሪዎች መግለጫ ውስጥ አንድ ነገር ስላስደመመኝ በዚያ ላይ በተለይ ለነዚህ ለሁለቱ መሪዎችና ለተከታዮቻቸው ማስተላለፍ እፈልጋለሁ። በዚህ ገለፃ ወቅት አቶ ስዩም ስለ ፌደራል ሥርዓት ተናግረዋል። የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት “ዓለም የሚቀናበት” ነው ይሉናል። እንዴውም የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት የሌሎች ፌደራል ሀገሮችን የፌደራል ሥርዓት የገለበጠ ነው ይላሉ። ይህንን ሲያስረዱ የሌሎች ሀገራት የፌደራል ሥርዓት ፌደራሉ የተወሰኑ ሥልጣኖችን ይሰጥና ከዚያ ቀሪው በሙሉ የኔ ነው ይላል ይሉናል።ይሰስታል አይነት ነው። ሥልጣን የሚሸነሽነው ከላይ ያለው የፌደራል ሥርዓት ነው ይላሉ። በአንፃሩ የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት ደግሞ የተገነባው ብሔሮች ትንሽ ትንሽ ቆንጥረው ሥልጣን ወርውረውለት የተቋቋመ የፌደራል ሥርዓት ሲሆን ብዙውን ሥልጣን ግን ብሔሮች ለራሳቸው እየተደሰቱበት እንደሆነ ያስረዱናል። ይህንን ሳዳምጥ አቶ ስዩም በከፍተኛ ሁኔታ የፌደራልን ጽንሰ ሃሳብ አለመረዳታቸውን አሳየኝ። ተከታዮቻቸው ሁሉ እንዲሁ ከተረዱት በውነት ከስረዋል። እኚህ ሰው እንደኔው ተራ ሰው ቢሆኑ አልሟገትም ነበር። ነገር ግን እኚህ ሰውና ፓርቲያቸው ያመኑበትን ተግባራዊ የሚያደርጉና ያደረጉ በመሆናቸው የኝህ ሰው ግንዛቤ ሀገርን ስላወከ ነው ለሙግት ያስነሳኝ።

እንግዲህ በመሰረቱ የፌደራል ሥርዓት ብዙ አይነት ነው። እንደ ስምምነቱ ነው። በከፍተኛ ሁኔታ ሥልጣን ለክልል የሰጡ ሀገራት በኮንፌደሬሽን ሥርዓት ይተዳደራሉ። ከዚያ በመለስ ደግሞ በተለያየ ግዝፈት በፖለቲካ ዩኒቶች መሃል ሥልጣን እየተካፈሉ የሚኖሩ ደግሞ አሉ። ዋናው አቶ ስዩም የሳቱት ነገር በሌሎች ሀገሮች የፌደራል ሥርዓት ውስጥ ፌደራሉ ነው ሥልጣን የሚሸነሽነው የሚለው ነው። ፌደራል ጥቂት ሥልጣን ይሰጥና ሌላውን ለራሱ ይወስዳል ይላሉ። ይሄ ስህተት ነው። በሰኪዩላር የፌደራል ሥርዓት ውስጥ ሥልጣን የሚያካፍለው ሕገ መንግሥት ነው። በሕገ መንግሥት የሥልጣን ክፍፍል ተቀመጠ ማለት የፌደራል መንግሥት ሥልጣን አዳይ ሆነ ማለት አይደለም። ሁሉቱም መንግሥታት በተቀመጠላቸው ሕግ መሰረት ይሰራሉ። ይህ ሕገ መንግሥት ደግሞ የሁሉ ነው። በአሜሪካ የፌደራል ሥርዓት ውስጥ ፌደራል መንግሥት የስቴቶችን ሥልጣን ሲፈልገው እየጨመረ ሲፈልገው እየቀነሰ አያድልም። ሕገ መንግሥቱን የማሻሻል ሥልጣንም ቢሆን ለፌደራል መንግሥት ብቻ የተሰጠ ሥልጣን አይደለም። አቶ ስዩም ይህንን ማወቅ አለባቸው። የአቶ ስዩም የፌደራል ሥርዓት አረዳድና ትንታኔ እንዲሁም የኢትዮጵያን የፌደራል ሥርዓት በተመለከተ የሰጡት ግምት የተሳሳተ በመሆኑ እነሆ ዛሬ እሳቸው ዓለም ይቀናበታል ያሉት የብሔር ፌደራሊዝም ምን ምን ውጥንቅጥ እንዳለው፣ እንዴት እንዴት አድርጎ እየጎዳን እንደሆነ በዚህ ጽሁፍ ሥር እተነትናለሁ። ከሁሉ በፊት ግን የፌደራል ሥርዓት የፍልስፍና መሰረቱ ምን እንደሆነ በመወያየት ወደ ዋናው አሳብ ብንወርድ ሳይምረጥ አይቀርም።

የፌደራል ሥርዓት የፍልስፍና መሰረቶች

የኢትዮጵያን የፌደራል ሥርዓት ለመተቸት ከመነሳታችን በፊት በፌደራል ሥርዓት ፅንሰ ሃሳብ ዙሪያ መወያየቱ ለግምገማችን መሰረት ይሆናል። እንደሚታወቀው የፌደራል የመንግሥት መዋቅር የተፈጠረው በተባበረችው አሜሪካ የፖለቲካ መሪዎች ነው። እነዚያ የቀደሙት የተባበረችው አሜሪካ መሪዎች አንድ ወቅት የፈጠሩት ይህ የፌደራል ሥርዓት የመነሻ አሳቡ ህዝብን በአንድ ትልቅ አዳራሽ ውስጥ አስገብቶ ዙሪያውን ኮልኩሎ ከማስተናገድ ይልቅ ክፍል ክፍል ፈጥረንለት በነዚያ ክፍሎች ደግሞ የመንግሥትን ሥልጣን የሚጋሩ የስቴት መንግሥታት ቢመሰረቱ አገልግሎት ይሳለጣል ከሁሉም በላይ ደግሞ ለህዝቡ የሕግ ሪሶርሶች ይጨምራሉ ከዚህም በላይ ጠቅላላ የሆነውን የመንግሥት ሥልጣን በየስቴቱ ብናካፍል የሚሰጠው ሥልጣንና ሕገ መንግሥት ጠቅላላ ነገር ሲሆን አተገባበሩ ግን ጥበብ (art) ይጠይቃል። ይህ ጥበብ ደግሞ ከመንግሥታት መንግሥታት በየተወሰነ ደረጃ ሊለያይ ይችላል። ስቴቶች የፌደራሉን ሥርዓት ሕገ መንግሥቱን ሳይጥሱ በአሰራር ጥበብ ለመለያየትና ለመወዳደር እድል ስለሚሰጥ የስቴቶች ጥበብ መለያየት ለህዝቡ የሕግ ሪሶርስ እንዲጨምር ምርጫዎች እንዲበዙ ስለሚያደርግ ለመልካም አስተዳደርና ለዴሞክራሲ ሥርዓት ግንባታ እንዲሁም ለኢኮኖሚ እድገት ትልቅ ጠቀሜታ ያመጣል ከሚል ነው። በፌደራል ሥርዓት ጊዜ ዜጎች የፖለቲካ ተሳትፎ ምህዳራቸው ይሰፋል። በክልልና በፌደራል ደረጃ ይመርጣሉ። ሁለት መንግሥታት ይኖራሉ። ለዜጎች የሚያስቡ ተመራጮች ይበዛሉና ስለዜጎች ምክር ይበዛል። የፌደራል ሥርዓት ማለት መንግሥት የሚባለውን ጽንሰ ሃሳብ መዘርዘር ማለት ነው። መንግሥት ተዘርዝሮ ሲሰራበት ሀገር የበለጠ ያተርፋል የሚል እምነት አለው። ስቴቶች እንደየአቅማቸው መክሊትን እየወሰዱ ይሰሩበታል። እነዚህ ስቴቶች መንግሥት ይባሉ እንጂ ዜጎች አይኖራቸውም። ዜግነት በስቴት የሚወሰን ባለመሆኑ ስቴቶች የሚሰሩት ዞሮ ዞሮ ለዜጎች ሁሉ በመሆኑ ትልቁ ግብ ሀገርን በሁለንተናዊ መልኩ ማሳደግ ነው።

የፌደራል ሥርዓት ከመነሻውም ዴሞክራቲክና ብዝሃዊነት ካለው ሰፊ ልብ የመነጨ ነው። ሥልጣንን ማካፈል ለአምባገነን መሪዎች በጣም ከባዱ ነገር ነው። ከብዙ አመታት በፊት የአሜሪካ መሪዎች ይህንን ሥርዓት ሲያመጡ ለዴሞክራሲ ሥልጣንን ለማካፈል የቆረጡ ጀግኖች እንደነበሩ ያሳያል። በአጠቃላይ የፌደራሊዝም ሥርዓት ያመጣው ለውጥ ለብዙ ዘመናት ሥልጣን በአንድ አካባቢ ተጠቅልሎ የቆየውን ከማእከል በማውጣት ለስቴቶች ማካፈል ሲሆን በዚህ የአስተአደር ጥበብ ሀገርን በፍጥነት ለማሳደግ ይረዳል የሚል ነው። በሌላ በኩል በፌደራል ሥርዓት ስር ለከረመ ሀገር ወደ አምባገነን ሥርዓት የመመለስ እድልን ያጠባል። ሥልጣን ስላልተማከለ ስቴቶችም ስለበዙ በቀላሉ ኃይልን ለመጠቅለል ስለሚያስቸግር አስቸጋሪ መሪዎች ቢመጡም አምባገነን ሥርዓት እንዳያብብ ያደርጋል። ሌላው የፌደራልን ሥርዓት ተመራጭ የሚያደርገው ነገር ደግሞ ማንነትን ለመንከባከብ ይረዳል ከሚል ነው። ማንነት ሲባል በተለይ የብሔር ማንነትን ለማለት ነው። ብሔሮች በቋንቋቸው እንዲዳኙ እንዲተዳደሩ ለማድረግ ከአሃዳዊ ሥርዓት ፌደራላዊ ሥርዓት ይመረጣል ይባላል።

የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት ምን ይመስላል? ስንት ችግሮች አሉበት?

የፌደራል ሥርዓት በተባበረችው አሜሪካ መሪዎች ከተፈጠረ በሁዋላ ሌሎች ሀገሮችም ይህንን ሥርዓት ተማርከውበት እየተጠቀሙበት ነው። በርግጥ በዓለም ላይ ያለ የፌደራል ሥርዓት ሁሉ አንድ አይነት አይደለም። የአሰራር አንዳንድ ልዩነቶች አሉ። ለምሳሌ የህንድን የፈደራል ሥርዓት ስናይ ስቴቶች ሕገ-መንግሥት የላቸውም። ከካሽሜር ግዛት ውጭ ሌሎቹ ስቴቶች የሚጠቀሙት የሀገሪቱን አንድ ሕገ መንግሥት ብቻ ነው። የካናዳ የአውስትሬሊያና የጀርመን የመሳሰሉት ሀገሮች የፌደራል ሥርዓቶች በየተወሰነ ደረጃው የተለያዩ ናቸው። ይሁን እንጂ በመሰረታዊ መርሃቸው ማለትም ሥልጣንን በማካፈል በኩል ሁሉም ሀገራት እምነቱ አላቸው። ወደ ኢትዮጵያ ስንመጣ የተለየ ነገር እናያለን። ኢትዮጵያ ስያሜዋ የኢትዮጵያ ፌደራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ መንግሥት ነው። ከዚህ ስያሜ የምንረዳው የፌደራል ሥርዓትን ተቀብያለሁ በትምህርቱ ተማርኪያለሁ የምትል ሀገር እንደሆነች ነው። ታዲያ የፌደራል ሥርዓትን ልትቀበል የዘረጋችበት እጅ ደግሞ በቡድን በቡድን ነው። በሕገ መንግሥቷ መግቢያ ላይም እኛ ብሔር ብሔረሰቦች … በሚል ነው አዲሱን ሥርዓት አሃዱ ብላ የጀመረችው። ይህ መሰረታዊ እምነቷን ከፌደራል ሥርዓት ጋር እንዴት ለማስኬድ እንደሞከረችና ያመጣባትን ችግር አንድ ሁለት እያልን እንመለከታለን።

በዚህ ጽሁፍ ውስጥ የምናየው ዋና ጉዳይ ሳይንሳዊ የሆነው የፌደራል ሥርዓት ከብሔር ፖለቲካ ጋር ሲገናኝ ምን አይነት መስተጋብር አንዳለውና አጠቃላይ ፌደራሊዝሙን በብሔር ላይ ማቆሙ ምን ያህል የፌደራልን ጽንሰ ሃሳብ እንዳፋለሰ በአጠቃላይም በሀገሪቱ ኢኮኖሚያዊ ፖለቲካዊና ማኅበራዊ ጉዳዮች ላይ ያመጣውን ችግር እንዳስሳለን። የውይይታችን ማጠንጠኛዎች ሰባት ነጥቦች ሲሆኑ እነሱም፦

1. የመንግሥት አወቃቀር
2. የኃይል መካፈል ጉዳይ
3. የማንነት ጉዳይ
4. የዴሞክራሲ ጉዳይ
5. የኢኮኖሚ ጉዳይ
6. ለአስተዳደር አመቺነት
7. አብዮታዊ ዴሞክራሲና ፌደራሊዝም ናቸው

በነዚህ ከፍ ሲል በዘረዘርናቸው ስድስት ማዕዘኖች አንፃር የኢትዮጵያን የፌደራል ሥርዓት መተቸት አሁን እንጀምር።

1. የመንግሥት አወቃቀር

በመግቢያ ላይ ጠቆም እንደተደረገው በፌደራል ሥርዓት ጊዜ መንግሥት ሲዋቀር ሦስቱ የመንግሥት አካላት ማለትም ሕግ አውጭው፣ ሕግ አስፈጻሚውና ሕግ ተርጓሚው ተለይተው በሚገባ መዋቀር አለባቸው። ይህ የፌደራል ሥርዓት ዋና ጉዳይ ነው። የመለያየታቸው ዋና ምስጢር በተለያየ አጋጣሚ ሥልጣን የሚይዙ ባለሥልጣናት እነዚህን አካላት መሳሪያ አድርገው ድሆች እንዳይበዘበዙ ነው። እነዚህ ሦስት አካላት ቼክና ባላንስ እያደረጉ እየተጠባበቁ ሲኖሩ ሚዛናዊ የሆነ ተጠያቂነት ያለበት ሥርዓት ይፈጠራል። እነዚህ ሦስት አካላት ጎን ለጎን እየተያዩ ቼክና ባላንስ እያደረጉ የሚጠብቁት አንድ ነገር ቢኖር የህዝብን ሥልጣን ነው። እውተኛው የሥልጣን ባለቤት ህዝብ በመሆኑ እነዚህ ሲስተሞች በሕይወት ዘመናቸው ይህን የህዝብ ሥልጣን ይጠብቃሉ። ያገለግላሉ።

እነዚህ ሦስቱ የመንግሥት መዋቅሮች ሳይለያዩ ከተፈጠሩ ተጠያቂነት ስለሚጠፋ ሥልጣን ከህዝብ እጅ ይወጣና የጥቂቶች ፍላጎት መፈጸም ይጀምራል። ፍርድ ቤት ሕግ አውጭው አስፈጻሚው ሁሉ የጥቂቶችን ፍላጎት እያስፈጸመ የሚኖርበት ሁኔታ ይፈጠራል።

እንግዲህ ኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት አራምዳለሁ ባይ ናት ብለናል። በርግጥ የብሔር ፌደራሊዝም የሚባለውን ፖለቲከኞች አይጠቀሙበትም። የፌደራል ሀገር ነን ብቻ ነው የሚሉት። ትንሽ አፈር ይሉበት ይመስላል። ተቃዋሚው ግን ፍርጥ አድርገው የብሔር ፈደራሊዝም ነው ያለው ይላሉ። መንግሥት የፖለቲካ መሰረቴና የሥልጣን ምንጮቼ ዘውጎች ይሆኑና ነገር ግን የፌደራል ሥርዓት መርሆዎችን አከብራለሁ የሚል ነገር ያንጸባርቃል።

የብሔር ፖለቲካና ፌደራሊዝም አብሮ ሲመጣ ምን ሊከሰት እንደሚችል ቆየት ብለን እናነሳለን ለአሁኑ ግን በኢትዮጵያ የብሔር ፌደራል ሥርዓት ውስጥ አንዱ የሚታየው ነገር እነዚህ ሦስቱ ማለትም ሕግ አውጭው አስፈጻሚውና ተርጓሚው ሲዋቀሩ የተፈጠረ ስህተት አለ። ይህ ስህተት ደግሞ በከፍተኛ ሁኔታ የነዚህን ሦስት አካላት ተለያይቶ የመፈጠር መርኅ እንዲፈርስ አድርጓል።

በኢትዮጵያ ሕገ መንግሥት አንቀጽ 62 ንኡስ አንቀፅ 1 መሰረት የሀገሪቱን ከፍተኛ የፍትህ ሥልጣን የያዘው የፌደሬሽን ምክር ቤት ነው። ይህ ምክር ቤት የዳኝነት ስራን ነጥቆ የወሰደ ሆኖ ነው የተዋቀረው። በዚህ አንቀጽ ላይ እንደተደነገገው የሀገሪቱን ሕገ መንግሥት የሚተረጉመው ይህ ምክር ቤት ነው። በሌሎች የፌደራል ሀገራት የሀገሮችን ሕገ መንግሥት የሚተረጉመው አካል አንድም የሕገ መንግሥት ዳኛ ተቋቁሞ ወይም ደግሞ የሀገሪቱ ከፍተኛው ፍርድ ቤት ነው። የሕገ መንግሥት ፍርዱም ስራ በተፈጥሮው የሕግ ስራ በመሆኑ ሀገሮች በባለሙያ ያሳዩታል። ባለሙያው ሲተረጉም ጣልቃ ሳይገቡ እየተዳኙ ይኖራሉ። አንድ የፖለቲካ ሥልጣን ያለው መንግሥት ፓርላማውን አቋቁሞ ሕጎችን ያወጣል። እነዚህን ሕጎች ያወጣሁት እኔ ነኝ ስሜታቸውን፣ ቋንቋቸውን የምረዳው እኔ ነኝና እኔው እተረጉማለሁ እኔው እፈጽማለሁ አይልም። ጠቅላላ ሕጎችን ያወጣና ለባለሙያዎች ሲሰጥ እነዚያ ባለሙያዎች ይተረጉማሉ። በኢትዮጵያ ሁኔታ ግን የተለየ የሆነው እንደሚታወቀው የፌደሬሽን ምክር ቤት የሚዋቀረው በፖለቲካ ሰዎች በመሆኑ ይህ አካል የሕግ ትርጉም ስራ ሲሰጠው የሚፈጠረው ችግር የመንግሥት የሥልጣን ክፍፍል ብቻ ሳይሆን አሰራርም ላይ ትልቅ ችግር ያመጣል።

የሕግ ባለሙያ የሆኑት ዶክተር ጸጋየ ረጋሳ ሲናገሩ አንዱ የዚህ አወቃቀር ትልቅ ችግር አፈጻጸሙ ላይ ነው ይላሉ። እንደሚታወቀው ፍርድ ቤት የወሰነውን ውሳኔ ለማስፈጸም ፖሊሲ ሊታዘዝ ይችላል። የፌደሬሽን ምክር ቤት ውሳኔ ሲያሳልፍ ውሳኔውን ተግባራዊ ለማድረግ የሚሄድበት መንገድ ሕጋዊነት አጠያያቂ ነው። ከሁሉ በላይ ግን ይህ ምክር ቤት ዳኝነት እንዴት ይሰጣል? ይህ ጉዳይ ከሕገ መንግሥቱ ጋር ይሄዳል አይሄድም ካለ ቡሃላ እንዴት ነው የአፈፃፀም ሂደቱ? የሚለው ጉልህ ጉዳይ ነው። ለምሳሌ አንድ ጠቅላይ ሚንስትር የሆነ ግድፈት ቢያመጣ ፓርቲዎች ቢጋጩ ጉዳዩ ከሕገ መንግሥት ጋር ይሄዳል አይሄድም ለማለት ይህ ምክር ቤት እንዴት ገለልተኝነት ይሰማዋል? ካድሬዎች የተሰበሰቡበት ቤት እንዴት ብይን ይሰጣል? መንግሥት ራሱ ሕገ መንግሥቱን የሚፃረር ከባድ ነገር ቢያደርግ ዳኛው ራሱ ኢህአዴግ ሆኖ ይመጣል ማለት ነው። ይህን ጉዳይ ስናጤን በአሁኑ የመንግሥት አወቃቀር ኢትዮጵያ የፍትህ ስራዋን ዋና ጉዳይ የፖለቲካ ውክልና ያላቸው አካላት ነጥቀዋት ይታያል። ይህ የሚያሳየው ደግሞ የኃይል ክፍፍል (Separation of power) እንደጠፋ ነው። ሕግ ተርጓሚው የፖለቲካ ሰው በመሆኑ ነው ይህ ችግር እንዲከሰት ያደረገው። ለምሳሌ እንዲሆነን አንዳንድ ተግባራዊ ምሳሌዎችን እናንሳ። ወልቃይቶች ማንነታችን ተጎዳ በግድ ትግራይን ምሰሉ ተባልን ብለው ይከሳሉ። እነዚህ ወገኖች ይህን ክስ ይዘው ወደ ፍርድ ቤት አይሄዱም። ምክንያቱም የማንነቶችን ጉዳይ የሚያየው አካል የፌደሬሽን ምክር ቤት በመሆኑ ነው። ወልቃይቶች መንግሥትን ከሰው እዚያው መንግሥት ጋር ይሄዳሉ። ክልሎች ቢጋጩም ፈራጁ ያው የፌደሬሽን ምክር ቤት ነው። በሕግ ተርጓሚው ውስጥ ኢህአዴግ የፖለቲካ ፓርቲ አባሎቹን ዳኛ ስላደረገ ነው የኃይል መለያየት ጉዳይ በኢትዮጵያ የመንግሥት ሥርዓት የፈረሰው።

በፌደራል ሥርዓት ውስጥ የነዚህ ሦስት ሥልጣናት መለያየት ዋና ጉዳይ ሲሆን ኢትዮጵያ ባዋቀረችው ሲስተም ግን ይህ ፎርሙላ ሲሰበር እናያለን። ከዚህ የተነሳም የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት የፌደራል ሥርዓትን ዋና መርሆን ለመከተል ያልቻለ ሆኖ እናያለን።

2. የኃይል መካፈል ጉዳይ

የፌደራል ሥርዓት ሲጀምር የሚያምነው ነገር ኃይልን ለስቴት መንግሥታት በማካፈል አገልግሎትን ማሳለጥ ነው። በብዙ የፌደራል ሀገራት በፌደራልና በስቴቶች መካከል የኃይል መከፋፈል አለ። በአንዳንድ ጉዳዮች ላይ አብረው ይሰራሉ በአንዳንድ ጉዳዮች ላይ ለየብቻ ይሰራሉ። በኢትዮጵያ ሁኔታ ስናይ በርግጥ ክልሎች ሁሉ የየራሳቸው ሕገ መንግሥት አላቸው። የየራሳቸው ምክር ቤት አላቸው። ነገር ግን ኃይል ሲበዛ ፌደራል አካባቢ የተሰበሰበ ሲሆን ክልሎች ክንፍ ሳይኖራቸው ይበራሉ የተባሉ አካላት ናቸው። ኃይል በጣም ለመማከሉ የተጻፈ መረጃ ብዙ የለም። ነገር ግን የህዝቡ ግንዛቤ የሚያሳየው ግን ይህንን ሃቅ ነው። ኢትዮጵያ የብሔር ፌደራሊዝም ነው የማራምደው ብትልም የፌደራል ሥርዓት ዞሮ ዞሮ የሚጠይቃት ኃይልን ለክልሎች ማካፈል ነው። ብሔሮች ራሳቸውን እንዲያስተዳድሩ ኃይል መስጠት ነው። ነገር ግን ይህ አልሆነም። ኃይል ተማክሏል። ለዚህም ነው ዛሬ የኦሮሞና የአማራ ህዝብ የኮንሶና የኦጋዴን ወዘተ ህዝቦች በኃይል ያመጹት። ትልቁ ጥያቄያቸው ህወሓት የበላይ ሆኖ በየክልሉ አገልጋዮቹን እየሾመ እየጨቆነን ነው የሚል ነው። ይህ የህዝቡ ግንዛቤ የሚያሳየው ኃይል እንዳልተካፈለ ነው።

እውነቱን እንነጋገር ከተባለ ህወሓት ተቃዋሚ ፓርቲዎችን ከሚጨቁነው በላይ የራሱን አጋር ድርጅቶች አጥብቆ ጨቁኖ የያዘ ድርጅት ነው። መጠቀሚያዎቹ ስለሆኑ እጅግ አጥብቆ የያዛቸው ናቸውና ነጻነት የላቸውም። እነዚህ ሰዎች አንድ ቀን ያበጠው ይፈንዳ ህወሓትን አባጠጥን አናታችን ላይ ወጣ ብሔሮቻችንንም ሀገራችንንም ጎዳን ብለው የፍርሃትን ቀንበር ሰብረው ካልተነሱ ህወሓት እንዲሁ ጋልቧቸው መጓዙ ጥሞታል። በአጠቃላይ እንደ ፌደራል ሥርዓት ስናይ አንድ የፌደራል ሥርዓት በተለይም የብሔር ፖለቲካ የምታራምድ ሀገር፣ የብሔሮችን መብት እስከ መገንጠል የተቀበለች ሀገር ስለ ራስ ማስተዳደር የምትዘምር ሀገር የኃይል መካፈል ጉዳይ ዋና ጉዳይ ነው። ብሔሮች የተፈጥሮ ሃብታችሁ ሁሉ በዋናንት የናንተ ነው ተብለው ነገር ግን በቴክኒክ ሥልጣናቸው ከተቀማ የኃይል መካፈል ጉዳይ ዳዋ በልቶታል። ከዚህ አንጻር ስናይ ኢትዮጵያ የኃይል ክፍፍልን እየተደሰተችበት ያለች ሀገር ባለመሆኗ የፌደራል ሥርዓትን እከተላለሁ ብትልም ከቶ ማን ሊሰማ።

3. ማንነት

ከሰኪዩላር ፌደራሊዝም ዶክትሪን ጽንሰ ሃስብ የምንማረው ነገር ማንነትን መንከባከብ ሲባል የቡድን ወይም የብሔርን ማንነት ብቻ ማለት አይደለም። ብዙህ የሆኑ ሀገራት የፌደራል ሥርዓትን የሚመርጡት ክልላዊ ማንነትንና ብሔራዊ አንድነትን ወይም ብሔራዊ ማንነትን አቻችሎ ጠብቆ ለመኖር ስለሚያስችል ነው። በሳይንሳዊ የፌደራል ሥርዓት ውስጥ ሁሉም ማንነቶች እንክብካቤ ይሻሉ። ማንነትን ማሽቀዳደምና ከአንዱ ማንነት አንዱ ይበልጣል ማለት የፌደራል ዶክትሪን አይመስልም። ማንነቶች እርስ በርስ ሳይጋጩና አንዱ አንዱን ሳይገዳደረው ማኖር የፌደራል ዶክትሪን ይመስላል። በመሆኑም ክልላዊ ማንነት ብሔራዊ ማንነትን ወይም ብሔራዊ ማንነት ክልላዊ ማንነትን ለማፍረስ ሳይጣጣሩ የሚኖሩበትን የመንግሥት ሥርዓት መቅረጽ ነው የፌደራል ሥርዓትን መከተል ማለት። ወደ ኢትዮጵያ ስንመጣ ሕገ መንግሥቱ ወይም መንግሥታዊ ሥርዓቱ ሲዋቀር አንዱ ማንነት አንዱን በፈለገው ጊዜ አፍርሶት እንዲሄድ በር ከፍቶ ነው የተዋቀረው። የክልል መንግሥት ከፈለገ ያለ ምንም ቅድመ ሁኔታ ፌደራሉን ሽርፍ አርጎ ገምሶት ሊሄድ ይችላል። አንቀጽ ሰላሳ ዘጠኝ የሚያሳየው ሃቅ ይህንን ነው። የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት ሲዋቀር ክልላዊ ማንነት ብሔራዊ ማንነትን እንዲያፈርስ ተደርጎ የተዋቀረ በመሆኑ ከፌደራል ጽንሰ ሃሳብ በተቃራኒ የሚሄድ ነው። አቶ ስዩም ገልብጠነዋል የሚሉት ይህንን ከሆነ ተሳስተዋል። የሚገርመው ይህ አንቀፅ ሲፀድቅ ያልታየው ሌላው ጉዳይ ለምሳሌ ሌሎች ብሔሮች ሁሉ አብረው መኖርን ፈልገው ነገር ግን ኦሮምያ መገንጠል ቢፈልግ ሀገር መፍረሱን አለማስተዋሉ ነው።

ኦሮሚያ ካለው የጂኦግራፊ አቀማመጥ አንፃር ቢገነጠል ደቡብና ሰሜን አብረው መኖር ቢፈልጉም እንኳን መኖር እንዳይችሉ አድርጎ ይሄዳል ማለት ነው። ይህ የሚያሳየው ይህ አንቀጽ አንዱ ሌላውን እያፈረሰ እንዲሄድ የሚያደርግ የኢትዮጵያንና የዓለምን ሁኔታ ያላገናዘበ ነው። ለምሳሌ የተባበረችው አሜሪካ ብዙ ስቴቶች አሏት። ነገር ግን እነዚህ ስቴቶች በፈለጉት ጊዜ የፌደራል መንግሥቱን የሚያፈርሱበት ሥርዓት የለም። በአንጻሩ የፌደራል መንግሥትም ስቴቶችን አያፈርስም። ሁለቱም መንግሥታት ሥልጣን እየተጋሩ አየተጠባበቁ የሚኖሩበት ሥርዓት ነው የተዋቀረው። የፌደራል ሥርዓት የሚባለው ይሄ ነው። የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት ከፍ ሲል እንደገለጽኩት የክልል መንግሥት የመብቶችን ጥግ ይዞ እስከ መገንጠል ሲሄድ ብሔራዊ ማንነት ምንም ጠባቂ በሕገ መንግሥቱ አልተበጀለትም። እንዴውም ይሄ የመገንጠል መብት ዋስታና ነው ይጠብቀናል እያሉ ይቀልዳሉ። ይህ አይነት ሥርዓት በአለም አልታየም። ለምን የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት አንዱ ማንነት አንዱን እንዲያፈርስ ሆኖ ተዋቀረ ካልን አንዱ ችግር ለብሔር ማንነት የተሰጠው የተሳሳተ ትርጉም ነው። የብሔር ማንነትን የሰው ልጆች የመጨረሻ የማይነካ ጠገግ አድርጎ ማሰብ ያመጣው ችግር ነው። ነገር ግን አንድ ቡድን አንድ ቋንቋ እየተናገረም በጭቆና ስር ሊሆን ይችላል። በቤተዘመድና በጂዖግራፊ ክፍፍሎች ግፎች ሊደርስበት ሊቀበል ይችላል። አንድ ብሔር ብቻውን ሜዳ ላይ ሲያገኘው ማይክሮ ልዩነቶች እየጎሉ ወደ ማክሮ ያድጉና እስከ መገንጠል ይደርሳሉ። ሁለቱ ኮርያውያን በአሳብ ስለተለያዩ ብቻ ተለያይተው አሉ። ሶማሊያ አንድ ብሔር የምትባል ሆና ሶማሌ ላንድ ተገንጥላ ትኖራለች። ሆሞ ጂኒየስ የሆኑ ሀገራት በግፍ አገዛዝ በአድልዎ የሚኖሩ አሉ። በመሆኑም ይህን ጠገግ ዞሮ መግቢያ የመጨረሻ ዋስትና አድርጎ ማሰቡ ማኅበራዊ ሳይንስ ይጎድለዋል። ለነገሩም ከብሔር በታችም ሌሎች ልዩነቶች አሉ። እነዚህ ልዩነቶችም ጠገግ ናቸው ነገር ግን የሰው ልጅ የማምለጫ ዓለት ተደርገው አይወሰዱም። ጠንካራ ጠገግ የሚባለው ቤተሰብ ሲሆን ይህም ቢሆን ስፋት ስለሌለው የሰው ልጆችን ሰፊ ፍላጎት አያረካምና የግድ ሰፊ ጠገግ የሰው ልጅ ይሻል። ይህ ጠገግ ደግሞ በመርኅ ላይ የተመረኮዘ ሆኖ የተለያዩ ቤተሰቦችን ቋንቋና እምነቶችን ሁሉ ይዞ መኖር ይችላል። ዋናው ጉዳይ የስብስቡን መውጫና መግቢያ ሕግጋት መርኅ ሳይንሳዊ እንዲሆን ማድረግ የሕጉን ጨዋታ ከደምና ከዘር በላይ ማዋል ነው። በመሆኑም ብሔርን ያን ያህል መብት አጎናጽፎ ብሔራዊ አንድነትን የኮንትራት ቤት አድርጎ መነሳቱ በዚያ ጠገግ ስር ያሉትን ዜጎች ሁሉ ግራ ያጋባ የፌደራል ጠገግ ያደርገዋል። ሀገራቸው ዘላለማዊ አትመስላቸውም። ሀገር የሰው ልጆች ትልቁ ጠገግ ነውና ክብርና ትኩረት ይሻል። ዜጎች ሀገራቸው በየትኛውም ጊዜ የምትፈርስ አድረገው እንዲያስቡ የሚያደርግ ሥርአት መፈጠሩ ትልቅ ኪሳራ ነው። በመሆኑም አንድ የፌደራል ሥርዓት ሲዋቀር እነዚህን ሁለት ማንነቶች እርስ በርስ እንዲጠባበቁ ተደርጎ መሆን አለበት። ሁለቱንም ጠገጎች መንከባከብ ያሻል።

ከዚሁ ከማንነት ጋር በተያያዘ የኢትዮጵያ የፌደራል ሥርዓት ችግር ሁለቱን ማንነቶች እርስ በርስ እንዲፈራከሱ አድርጎ መዋቀሩ ሲሆን ሌላም ችግር አለበት። ለመሆኑ ብሔራዊ ማንነትን ችላ ብሎም ቢሆን የብሔሮችን ማንነትስ መጠበቅ ተችሏል ወይ? የሚል ጥያቄ እናንሳ። ባለፉት ሃያ አምስት አመታት ውስጥ የብሔሮች ማንነት የተጠበቀበት መንገድና ዘዴ ትክክል አልነበረም። በመሰረቱ አንድን ቡድን ማንነቱን እንጠብቅ ስንል በቋንቋው እንዲጠቀም በባህሉ እንዲጠቀምና እንዲኮራ ማድረግ ማለት ነው። ኢትዮጵያ ውስጥ የሆነው ምንድን ነው? ካልን የብሔሮችን ማንነት ለመጠበቅ ሲባል ብሔሮችን ከአለፈ መጥፎ ታሪክ ጋር ማጋጨት አንዱ ዘዴ ነበር። በተለይ የኦሮሞና የደቡቡን ማኅበረሰብ በአጼ ምኒልክ ላይ ቂም እንዲይዙ የታሪክ ግድፈቶችን ወደ አንድ ብሔር እንዲያላክኩ የማድረግ ዝንባሌ በኃይል ነበር። መንግሥት ይህን ጉልበት ለብሔርተኝነት ስሜት ማሳደጊያ ሲጠቀም የሀገሪቱ ማኅበራዊ ሃብት ጠፋ። መተማመን እየተነነ መጣ። የጎኖሽ ግንኙነትን አሻከረ። ይህ አይነቱ የብሔርተኝነት እድገት ሰዎች በባህላቸው እንዲደሰቱ የሚያደርግ ሳይሆን ከሌላው ጋር በባለፈ ታሪክ እንዲናቆሩ የሚያደርግ ጸረ ፌደራል ሥርዓት ነው። ይህ የእድገት ዘዴ ሄዶ ሄዶ ያንኑ ብሔራዊ አንድነትን እየጎዳ የሚሄድ ነው። በርግጥ በአሁኑ ጊዜ ከሃያ አምስት ዓመት በሁዋላ በተለይ አማራና ኦሮሞ ይህን ነገር እየሰበሩት ይገኛሉ። መንግሥት በርግጥ ይህን ሲያደርግ የነበረው ለአንድ ጠባብ ቡዳን ጥቅም ሲል ነው። ይህ አካሄዱ ጸረ ፌደራል ዶክትሪን ነው በርግጥ። የፌደራል ሥርዓት ፍላጎት ብሔሮች ማንነታቸውን በአንድ በኩል እየገነቡ በሌላ በኩል ደግሞ ብሔራዊ ማንነታቸውን እንዲያሳድጉ እጅ ለእጅ እንዲያያዙ ነበር።

4. የዴሞክራሲ ጉዳይ

የፌደራል ሥርዓት የተፈጠረበትና የሚመረጥበት አንዱ ጉዳይ ሲስተሙ ዴሞክራሲን እንደ ልብ ያንሸራሽራል ከሚል ነው። የሕግ ሪሶርስ ስለሚጨምር፣ ምርጫ ስለሚጨምር ዜጎች ታለንታቸውን እውቀታቸውን የሚያሳድጉበት ኢንቨስት የሚያደርጉበት መም ብዙ ይሆናል። ሰባዊና ዴሞክራሲያዊ መብቶቻቸው የሚጠበቁበት ሲስተም ነው። ዶክትሪኑ ለቡድንም ለግለሰብም መብቶች የሚጨነቅ ይመስላል። ወደ ኢትዮጵያ ስንመጣ ግዙፍ ችግሮችን በዚህ አቅጣጫ እናያለን። ከመንግሥት አምባገነናዊ ተፈጥሮ ባሻገር ሲስተሙ በራሱ የፈጠረው ግዙፍ የዴሞክራሲ ድርቅ (deficit) እንዳለ እንመልከት።

የፌደራል ሲስተሙ ሲዋቀር እንደ ልዩነት የመጨረሻ ቅንጣት የታየው ብሔራዊ ልዩነት በመሆኑና ይህ ጠገግ እየተቆጠረ በነዚህ ጠገጎች ላይ የተመሰረተ የብሔር ፖለቲካ ስለተዋቀረ ዜገነት በመሃል ተረስቷል። ገና ሲጀምር ኢትዮጵያ የብሔር ብሔረሰቦች ሀገር ናት…. ብሎ የሚጀምር ሕገ መንግሥታዊ ሥርዓት ያለ ሲሆን ዜጎች በነዚያ ቡድን ውስጥ ታጭቀው የሚታዩ ሲሆን ዜግነት በክልል ወይም በቡድን ስልቻ ውስጥ እንዲታፈን ተደርጓል። ዜጎች በኢትዮጵያ ሀገራቸው ውስጥ ከወዲያ ወዲህ ሲንቀሳቀሱ የዴሞክራሲ ድርቅ ይመታቸዋል። ለምሳሌ ያህል በሚሊዮን የሚቆጠሩ አማሮች ኦሮሚያ ይኖራሉ። እጅግ ብዙ ኦሮሞዎች በደቡብ በሰሜን ይኖራሉ፣ ወላይታዎች፣ ጉራጌዎች፣ ዶርዜዎች ወዘተ ተንቀሳቅሰዋል። እነዚህ ዜጎች ያለ ስልቻቸው ሲገኙ ዴሞክራሲያዊ መብታቸው ይሸራረፋል። ምክንያቱም ሥርዓቱ የሚቆጥረው በነሲብ ወይም በጅምላ ስለሆነ ዜግነት ስለተዘለለ ነው። ቀላል ምሳሌ እናንሳ ብንል የሐረሪን ጉዳይ ማንሳት ይቻላል። ይህቺ ክልል ስትመሰረት አስራ ዘጠኝ ወረዳዎች ከኦሮምያ የተጨመረ ሲሆን ሐረሪዎች ስምንት በመቶ ገደማ ብቻ ናቸው። ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው ኦሮሞዎችና አማራዎች ናቸው። በፌደራል ሥርዓቱ እምነት ይህ ክልል በዋናነት የሐረሪ ነው። ይህ “በዋናነት የሐረሪ ተወላጆች ነው” ማለት ምን ማለት እንደሆነ አልተበየነም። ዋናው ጉዳይ ግን ዋና ያልሆኑ ዜጎች ግን ፖለቲካዊ መብታቸው ይሸራረፋል። በዚያ ክልል አማራ የሐረሪ ሊቀመንበር መሆን አይችልም። የፈለገውን ያህል ህዝብ ቢመርጠውም ችሎታ ቢኖረውም አይችልም። ኦሮሞ ወይም ትግሬ የፈለገውን ያህል አቅም ቢኖረውም ሊመረጥ አይችልም። ያም ብቻ ሳይሆን የዚያ ክልል ዋና ባለቤት ባለመሆኑ ከፍተኛ የዜግነት መብቱን የጣሰ የፌደራል ሥርዓት ነው የተመሰረተው። ይህ አይነት የፌደራል ሥርዓት ሀገሪቱን የተለያዩ ሀገራት ሕብረት ያስመስላታል እንጂ በፌደራል ሥርዓት የምትተዳደር አያስመስላትም። ቤንሻንጉል ጉሙዝ ብንሄድም ተመሳሳይ ችግር አለ። አማራና ኦሮሞ ብዙ ያሉ ሲሆን በዚያ ያሉ እነዚህ ብሔሮች የዜግነት መብታቸው ይገፈፋል። በአጠቃላይ ከክልሉ ውጭ የሚኖረውን የኢትዮጵያን ህዝብ ስናይ በብዙ ሚሊዮን የሚቆጠር ሲሆን በድምሩ ምናልባትም በቁጥሩ ከኦሮሞና ከአማራ ቀጥሎ በሦስተኛ ደረጃ ይሰለፍ ይሆናል። እንግዲህ ይህ ሁሉ ሚሊዩን ህዝብን ነው በዚህ የፌደራል ሥርዓት ውስጥ የክልል ዋና ባለቤት ያልሆነውና የዴሞክራሲና የዜግነት መብቱ የተገሰሰው። ይህንን ስናይ ከፍተኛ የዴሞክራሲ ደፈዚት ያለበትን የፌደራል ሥርዓት ኢትዮጵያ እየተከተለች እንደሆነ መረዳት ይቻላል። ሌላው ለዴሞክራሲ ድርቅ የተጋለጠው ማኅበረሰብ ደግሞ ቅይጡ ዜጋ ነው። ከሁለትና በላይ ብሔሮች የተወለደው ህዝብ ብዙ ሲሆን ይህ ህዝብ በዚህ መንግሥት የፌደራል ሥርዓት ጊዜ ቀርቦለት የነበረው ምርጫ ሳይንሳዊ አልነበረም። መንግሥት ይህን ሁሉ ዜጋ ወይ ከናትህ ወይ ካባትህ አንዱን ምረጥ ተብሎ ነበር። ይሄ ሥነህይወታዊም ሆነ ማኅበራዊ ሳይንስ የጎደለው ተራ የሰፈር አሳብ ነው። ይህ ችግር የመጣው ከፍ ሲል እንዳልነው የሰው ልጆችን ጠገግ ስናይ ሀገርን ሳይሆን የብሔርን ጠገግ አልፋና ኦሜጋ አድርገን ከማሰባችን ጋር ተሳስቶ የመጣ ችግር ነው። በሌላ በኩል ከተሞች አካባቢ አድገው ስለብሔር ደንታ የሌላቸው ቤተሰብ የማይጠይቁና የማይፈልጉ ብዙ ዜጎችም ይህ ሥርዓት አስጨንቋቸዋል። ለነሱ ኢትዮጵያዊነት ብሔር ቢሆን ይመርጣሉ። እንዲህ አይነት ዜጎችን ያስጨነቀ የፌደራል ሥርዓት ነው። በአጠቃላይ ግን ለዴሞክራሲ እድገት ከፍተኛ መሰናክል ያለበት ሥርዓት በመሆኑ የፌደራልን ትምህርት ይቃወማል። ሥርዓቱ ከላይ ሆኖ ማየት ያልቻለ ስለሆነ ከላይ ያለውን ትልቅ ጠገግ ከቁም ነገር አይቆጥረውም።

5. የኢኮኖሚ ጉዳይ

የፌደራል ሥርዓት አንዱ ዋና አጀንዳው ልማት ነው። ለኢኮኖሚ እድገት ትልቅ በር መክፈት የመሮጫ መም ማብዛትና ዜጎች ውጤታማ ትርፋማ እንዲሆኑ ማድረግ ነው። የኢትዮጵያን የፌደራል ሥርዓት ለኢኮኖሚ እድገት ይመቻል ወይ? ስንል ሌላው በጣም አሳሳቢ ነገር ይታየናል። ከመነሻው የተፈጥሮ ሃብት ክፍፍል ላይ ግልጽነት የለውም። ክልሎች የራሳቸውን ሃብት ይጠቀማሉ ሲባል ምን ማለት እንደሆነ አልተበየነም። ከሁሉ በላይ ግን አንዱ ማንነት ሌላው እንዲያፈርሰው ሆኖ የተዋቀረ ሀገር እንደምን ሆኖ ነው ብሔራዊ ቅርስ የሚይዘው? ለብሔራዊ ቅርስ ብሔራዊ አንድነት ወሳኝ ነው። በቅርቡ የተከሰተን ምሳሌ ላንሳ። የመንግሥት ሰዎች ተማሪዎችን ሰብስበው ለአባይ ግድብ ብር አዋጡ ያላሉ። ከተማሪዎች የተጠየቀው ጥያቄ ግን አስደንጋጭ ነበር። ተማሪዎች ምንድን ነው ያሉት ገንዘባችንን አዋጥተት አዋጥተን ከገነባን በሁዋላ ይህ አሁን ግድቡ ያለበት ብሔረሰብ እኔ በቃኝ ብሎ አንቀጽ ሰላሳ ዘጠኝን ጠቅሶ ቢገነጠልስ? የሚል ጥያቄ ቀርቧል። ይሄ የሚያሳየው ዜጎች ለብሔራዊ ቅርስ ሃይላቸውንና ገንዘባቸውን ኢንቨስት እንዳያደርጉ የሚከላከል እንቅፋት መኖሩን ነው። በርግጥም መንግሥትም ትንሽ ጅልነት ያለው ይመስላል። በአንድ በኩል መገንጠል መብት ነው ብሎ ኢትዮጵያን የኮንትራት ሀገር አድርጎ ካዋቀረ በኋላ በሌላ በኩል ደግሞ ኑ ብሔራዊ ልማት እንስራ ብሎ እንዴት ይቀሰቅሳል። ከተለያየን ለማን ሸጠን እንካፈለዋለን። ውጥንቅጡ የወጣ ሥርዓት ነው በውነት።

በሌላ በኩል ደግሞ መሬት የመንግሥት ሲሆንና የዜጎች የመንቀሳቀስ መብት በክልል ሲገደብ ኢኮኖሚው እንዳያድግ ማድረጉ አያጠያይቅም። ከዚህ ችግር በተጨማሪ የፖለቲካው ጨዋታ በብሔር ላይ በመቆሙ ለሙስና በጣም ተጋልጠናል። የአንድ ቡድን ሃብት ያለልክ ሲያድግ ሌላው እየቆረቆዘ እንዲሄድ አድርጓል። እነ ኤፈርት የሀገሪቱን አንጡራ ሃብት የያዙ ድርጅቶች ሲሆኑ በዋናነት ሃብትነታቸው የትግራይ ነው ይባላል። ይህ አይነቱ የኢኮኖሚ እድገት ለዜጎች ምቾት አይሰጥም ብቻ ሳይሆን ለግጭትም መንስዔ ይሆናል።

በሌላ በኩል አንድ የኢኮኖሚ ምሁር የኢትዮጵያን ብሔራዊ ሃብት በተመለከት ጥሩ ግምገማ አድርገው ነበር። እኚህ ምሁር ያሉት ምንድን ነው ሀገሪቱ በአጠቃላይ ሁለት ጊዜ የብሔራዊ ሃብት ዝውውር አድርጋለች ይላሉ። የመጀመሪያው የሃብት ዝውውር በደርግ ጊዜ የተካሄደው መሆኑ ነው። እንደሚታወቀው ኢትዮጵያ ከዘውድ አገዛዝ ስትላቀቅ ደርግ ያደረገው የመጀመሪያ ነገር የመሬት አዋጅ ነበር። በባላባቶች ተይዞ የነበረውን መሬት በአንድ ለሊት አዋጅ ነጥቆ ለድሆች በገመድ አካፍሏል። ቀጥሎም የከተማ ትርፍ ቤትና ቦታን በሚመለከት በአንድ ለሊት አዋጅ አውጆ ሁለት ቤት ያለውን አንዱን በመንጠቅ ያንን የተነጠቀውን ቤት ለቀበሌ እየሰጠ ድሆችን እያዳበለ ሸንሽኖ አድሏል። ይህን የሃብት ዝውውር ስናይ ውሳኔው ፖለቲካዊ ብቻ በመሆኑ የሀገሪቱን የረጅም ጊዜ የኢኮኖሚ እድገት ሳያገናዝብ የተወሰነ ነበር። ሀገሪቱ ሃብትን ስታዛውር ጥበብን አላሳየችም ለማለት ነው። የሆነ ሆኖ ግን መሬት የሌላቸው መሬት በማግኘታቸው የቀበሌ ቤት በመብዛቱ የተደሰቱ ፍትህ ወረደ ያሉ ብዙ ናቸው። ይሁን እንጂ አንዳንድ ምሁራን እንደሚሉት ሃብት ተበጣጠሰ ሀገሪቱ ለእድገት የሚያንደረድራትን ሁሉ በጣጠሰች ይላሉ። ስለሆነም ሁላችን ተያይዘን ተመሳሳይ ድሃ ሆነን ቁጭ ከማለት ውጭ የመጣ ነገር የለም እንዴውም ድህነት ወደ ገበሬው የገባው በዚህ ዘመን ነው ይላሉ። ያም አለ ይህ በወቅቱ ኢትዮጵያ የተከተለችው የሃብት ክፍፍል የሶሻሊዝም ርእዩትን መሰረት ያደረገ በመሆኑ ሁኔታው በደርግ በኩል በጣም ስሜታዊና የማይቀለበስ አይነት ነበር። ደርግ በዚህ ጉዳይ ላይ የባለሙያ ምክርም ሊሰማ አይፈልግም ነበር። ይህ የብሔራዊ ሃብት ዝውውር ከተጠናቀቀ በሁዋላ የሀገሪቱ አጠቃላይ እድገት በጣም አዝግሟል። ጎረቤት ሀገራት የተሻለ ሲራመዱ እኛ ዘገየን።

ደርግ በኢህአዴግ ሲተካ ደግሞ ሌላው የሀገር ሃብት ዝውውር ተደረገ ይላሉ ምሁራን። ይህ ዝውውር እንደ ደርግ በሕግና በግልጽ ሳይሆን በጣም ሲስተማቲክ በሆነ መንገድ የሀገር ሃብት ወደ አንድ ጠባብ ቡድን ተዛውሯል። ፖለቲካው ብሔርተኛ ሲሆን ሥልጣኑን የያዘው ህወሓት የራሴ ወደሚለው ቡዽን ብዙ ሃብት አዛውሯል። ሲጀምር ሀገሪቱ ሃብታም ታፈራ የነበረው ብዙ ድሆችን እየጨመረች ነው። ብዙ ድሆችን እያፈራች አንድ ሃብታም ታወጣለች። ይህ ሃብታም ደግሞ በአብዛኛው ከአንድ ብሔር እንዲሆን በመደረጉ የተዛወረው ሃብት ለቅራኔ ምክንያት ሆኗል። ይህ ችግር የፖለቲካው ተፈጥሮ ስሜት ያመጣው በመሆኑ ከፌደራሉ ቅርጽ ጋር ይያያዛል። ዛሬ የኦሮምያና የአማራ አንዱ ጥያቄ በኢኮኖሚ እኛ ተጎዳን ሃብት ወደ አንድ ጠባብ ቡድን ተዛውሯል ነው። ለምን ድሃ ሆንን ሳይሆን ያልንን ሃብት ወደ አንድ ቡድን ለምን አዞራችሁት ነው። የፍትህ ጥያቄ ነው። በሌላ በኩል መሬት የመንግሥት በመሆኑና ባለመሸጥ ባለመለወጡ ግብርናው እንዳያድግ አድርጎታል። በዚህ የግብርና ፖሊሲ ኢትዮጵያ የቱንም ያህል ግብአት ብትጠቀም አታድግም። በአጠቃላይ ግን የብሔር ፌደራሊዝሙ ብሔራዊ ሃብት እንዳንይዝ የሃብት ክምችት ለጥርጣሬና ለግጭት መንስዔ እንዲሆን ሙስና እንዲጨምር አድርጎብናል።

በሌላ በኩል የኢትዮጵያን ፊስከል ፌደራሊዝም ስናይ የምንማረው ጉዳይ አለ። ሁሉም ክልሎች የራሳቸውን ባጀት ለመሸፈን ያላቸው አቅም ወደ 27 እና 28 ምን አልባት ቢበዛ 30 በመቶ ብቻ ነው። የሚያገኙት ገቢ ይህን ያህል ብቻ ነው የሚደግፋቸው። ሁሉም ክልሎች በአማካይ እስከ 70 በመቶ የሚሆነውን ባጀታቸውን የሚደጎሙት ከፌደራል መንግሥት ነው። የፌደራል መንግሥት እርዳታና ብድርንም ጨምሮ ነው ይህን ድጎማ የሚያደርገው። ይህ የሚያሳየው ሀገሪቱ ከኢኮኖሚ አንፃር ማእከላዊነት እንዳላት ነው። የፌደራል መንግሥትም ከኢኮኖሚ አንፃር እጅግ ጠንካራ ነው። ብሔሮች ልባቸው እዚያ ፌደራል ላይ የተሰቀለውም ሰርተንም በርዳታም ያገኘነውን ፍትሃዊ በሆነ መንገድ እንድንካፈል የፌደራሉ ሥልጣን ፍትሃዊ በሆነ መንገድ መከፋፈል አለበት ነው።

6. ለአስተዳደር አመቺነት

የሚገርመው ነገር እስካሁን ባየንበት አንግል በሙሉ ከፌደራል ጽንሰ ሃሳብ ጋር የሚጣረስ ሥርዓት ነው ኢትዮጵያ የምትከተለው። ይህንን ሁሉ ካየን በሁዋላ ለመሆኑ እንዴው ለአስተዳደርስ ይመቻል ወይ ብለን ብንጠይቅም ትላልቅ ችግሮች ተጋርጠውበታል። ሐረሪን የምታክል አራት መቶ ኪሎሜትር ስኮየር የማትሞላ ክልል አድርጎ በሌላ በኩል ደግሞ ኦሮምያን የሚያህል ግዙፍ ሀገር አንድ ክልል አድርጎታል። የክልሎችን ዲሞግራፊና ደንሲቲ ስናይ በጣም ለአስተዳደር የማይመች ክፍፍል እንደሆነ እናያለን።

7. አብዮታዊ ዴሞክራሲና የፌደራል ሥርዓት

አብዮታዊ ዴሞክራሲ የሚባለው ነገር በኢትዮጵያ ውስጥ ከሕገ መንግሥቱም በላይ ቦታ የተሰጠው ይመስላል። በርእዮቱ ግልጽነት ላይ የሚነሱ ጥያቄዎች እንዳሉ ሆነው ምሁራን እንደሚሉት አብዮታዊ ዴሞክራሲ ቀድሞ የተፈጠረው በሌኒን ሲሆን ዓላማው ወደ ሶሻሊዝም ሥርዓት መሸጋገሪያ ይሆናል ተብሎ ነበር ይባላል። ይሁን እንጂ ኢትዮጵያ ደግሞ ወደ ሊብራል ዴሞክራሲ እጓዝበታለሁ ትላለች እያሉ የሚተቹ አሉ። ርእዮቱ ራሱ የተሳሳተ ባቡር ነው ነው ነገሩ። ትልቁ ጉዳይ ግን ይህ አብዮታዊ ዴሞክራሲ የሚባል ትምህርትና ልማታዊ መንግሥት የሚባል ዶክትሪን የሚፈልገው አንድ ነገር ቢኖር ጠንካራ ማእከላዊነት ያለው ሥርዓት ነው። ህወሓት/ኢህአዴግ ሁሉ በአብዮታዊ ዴሞክራሲ ትምህርት ካልተጠመቀ ሞቼ እገኛለሁ የሚያሰኘው ትምህርቱ ዩኒፎርሚቲን ወጥነትን ስለሚጠይቅ ነው። ኢትዮጵያ ይህንን ርእዮት ከሕገ መንግሥት አብልጣ ይዛ በሌላ በኩል የፌደራል ሥርዓትን መተግበር አትችልም። ፌደራሊዝም በተፈጥሮው ሊብራል ነው። ለቀቅ ብሎ ስቴቶች በራሳቸው እውቀትና ችሎታ እንዲንቀሳቀሱ እድል የሚሰጥ ሲሆን አብዮታዊ ዴሞክራሲ ጠንካራ አሃዳዊ መንግሥትን ይሻል። በአሁኑ ሰአት በገዢው ፓርቲ አካባቢ የዚህ ችግር ነፀብራቅ ብዙ ያልታየው በእውኑ የፌደራል ሥርዓት ስለሌለ ነው እንጂ እውነተኛ የፌደራል ሥርዓት ቢኖር አብዮታዊ ዴሞክራሲ ችግር ፈጠረ ተብሎ ቶሎ ይጣል ነበር። ልማታዊ መንግሥትነትም እንደዚሁ ነው። ከፍተኛ የሆነ ብሔራዊ ስሜትና አሃዳዊ አስተዳደር ይጠይቃል። እንግዲህ ሀገራችን እየሆነ ያለው ምንድን ነው? አገሩን ሁሉ በአብዮታዊ ዴሞክራሲ ለማጥመቅ እየተሞከረ በሌላ በኩል የፌደራል ሥርዓትን ለመጎተት ይሞከራል። አብዮታዊ ዴሞክራሲ እንኳን አቶ ስዩም የሚሉትን አይነት ፌደራሊዝም ይቅርና መድብለ ፓርቲን የሚሸከም ትከሻ የለውም። በጣም ወጥነትን ይሻል። በአጠቃላይ ያለው የፖለቲካ ውቅር ማለትም የብሔር ፖለቲካ፣ አብዮታዊ ዴሞክራሲ፣ልማታዊ መንግሥት፣ የብሔር ፌደራሊዝም አብረው የማይሄዱ አንዱ ለአንዱ ጠንካራ ደጋፊ ያልሆኑ ናቸው።እነዚህ የማይደጋገፉ ነገሮች ሁሉ የሚተራመሱበት ሥርዓት ነው ያለን።

በአጠቃላይ ከመንግሥት አምባገነናዊ ባህርይ በተጨማሪ ከፍተኛ የአወቃቀርና የርእዮት ችግሮች አሉብን።

ምን ዓይነት የመንግሥት ሥርዓት ያሻናል?

እንግዲህ አሁን ያለው የኢትዮጵያ የመንግሥት ሥርዓት ግዙፍ ችግሮችን የያዘ በመሆኑ ባስቸኳይ መለወጥ ይኖርበታል። ታዲያ ሲለወጥ ምን አይነት የመንግሥት ሥርዓት ያሻናል የሚለው ጥያቄ በጥብቅ መታየትና መጠናት አለበት። ከዚህ በፊት ደጋግሜ በጻፍኳቸው ጽሁፎች እንደጠቋቆምኩት ኢትዮጵያ አዲስ የመንግሥት ሥርዓት ያሻታል። ይህ ሥርዓት ምን መምሰል አለበት ካልን ሰኪዩላር የፌደራል ሥርዓት ሆኖ ነገር ግን የሀገር አስተዳደር ስናዋቅር ከተለመዱት ሦስቱ የመንግሥት አካላት ማለትም ሕግ አውጭው ሕግ አስፈጻሚውና ሕግ ተርጓሚው በተጨማሪ አንድ የአርበኞች ቤት ቢኖረንና አራት ሲስተሞች ቢኖሩን ጥሩ ነው። ይህ የአርበኞች ቤት የባህል መሪዎችን የሚይዝ ከየባህላዊ ቡድኑ የተውጣጡ አባላትን የሚይዝ ሆኖ የባህልና የሰላም ጉዳዮችን እየሰራ ተከብሮ ይኖራል። በዚህም የቡድኖች የባህላዊ ማንነት ይጠበቃል የእኩልነት ስሜት ይመጣል። የብሔር ኢንተርፕሩነርስ የተባሉት ቦታ ያገኛሉ። ሁለተኛው ክፍል ደግሞ ሦስቱን የመንግሥት መዋቅሮች የሚይዘው መንግሥት በህዝብ ምርጫ ሥልጣን እየያዘ የሚኖር ይሆናል። እነዚህ ሦስቱ የመንግሥት ሥልጣኖች ቼክና ባላንስ እያደረጉ ይኖራሉ። የሀገሪቱ የሥልጣን መወጣጫ ደግሞ የፖሊሲና የአመለካከት ልቀት ብቻ እንዲሆን ማድረግ ያሰፈልጋል። ኢትዮጵያን ከብሔር ፖለቲካ በማላቀቅ ጨዋታው በብሔራዊ አጀንዳ ዙሪያ እንዲሆን መደረጉ የፌደራል ሥርዓቱን ሰኪዩላር ወይም ሳይንሳዊ ያደርገዋል። ኢትዮጵያ አዲሱን የፌደራል ሥርዓት ስታዋቅር በስቴቶችና በፌደራል መንግሥት መሃል የሥልጣን መካፈል የሚኖር ሲሆን አንዱ መንግሥት ሌላውን እንዲጠብቅ ተደርጎ መዋቀር ይኖርበታል። በሌላ በኩል ደግሞ በአሁኑ ሰዓት ያለውን የፍትህ ሥርዓትና የፖለቲካ ሹመትን መጣበቅ ማላቀቅ ያስፈልጋል። የፌደሬሽን ምክር ቤት የሚሰራውን የሕገ መንግሥት ትርጉም ጉዳይ አፍርሶ ራሱን የቻለ የሕገ መንግሥት ትርጉም ፍርድ ቤት ማቋቋም አንዱ የአዲሱ የፌደራል ሥርዓት ስራ መሆን ያይኖርበታል።

ሌላው ትልቁ የአዲሱ የፌደራል ሥርዓት ዋና መሰረት ሊሆን የሚገባው የኢትዮጵያውያን አዲስ ኪዳን ነው። ይህ ማለት ካለፍንበት የፖለቲካ ሥርዓትና አሁን ካለንበት የብሔር ፌደራሊዝም አንጻር ብዙ ብዥታዎች ተፈጥረዋል። የተፈጥሮ ሃብትን በሚመለከት፣ ባህላዊ ማንነትን በሚመለከት፣ የጋራ ሃብትን በሚመለከት ብዥታዎች ተፈጥረዋል። ይህንን ጉዳይ ለማጥራትና ሀገራችንን በማይነቃነቅ መሰረት ላይ ጥለን ወደ ልማት ለመግባት ኢትዮጵያውያን አንድ ከፍ ያለ ኪዳን መግባት ይኖርብናል። ይህ ኪዳን ሕገ መንግሥት ሳይሆን ከዚያ በላይ የሚውል ለትውልድ የምናሳልፈው ቃል ኪዳን ነው። በይዘቱ የምናነሳው ጉዳይ ያሉንን የተፈጥሮ ሃብትና እሴቶች ለኢትዮጵያና ኢትዮጵያዊነት መስዋዕት የምናደርግበት ከፍተኛ ኪዳን ነው። ይህ ኪዳን የፖለቲካ መሰረታችን የፌደራል ሥርዓት መሰረታችን ይሆናል። በጠራ ማህበረ ፖለቲካ መሰረት ላይ ቆመን እንድንቀጥል ይረዳናል። በሌላ በኩል አዲሱ የፌደራል ሥርዓት ሲዋቀር ስቴቶች የብሔር ስም ይዘው ሳይሆን ሌሎች ስያሜዎች እየተሰጧቸው እንዲዋቀሩ መደረግ አለበት። ከዚህ በተጨማሪ የፌደራል ሥርዓቱ ሕገ መንግሥታዊ ዳኛ ብቻ ሳይሆን ኦዲተርም ቢኖረው ጥሩ ነው። ይህ ኦዲተር ስቴቶችን የሚያነቃቃ ስራ እየቆጠረ የሚከታተል ቢሆን ጥሩ ነው። ይህ የፌደራልን ሥርዓት አይጥስም። ይህ ኦዲተር ስቴቶችን ብቻ ሳይሆን የፌደራል ተቋማትንም የሚያነቃቃ ስራ የሚቆጥር ቢሆን መነቃቃትን ያመጣል።

አዲሱ የፌደራል ሥርዓት ሲዋቀር የቋንቋ አጠቃቀምን በተመለከት አዲስ የቋንቋ አጠቃቀም መቀየስ ይኖርበታል። ኢትዮጵያ እንደ ሀገር ያላትን የጎኖሽና ቀጥታ ግንኙነት ለማሳለጥ የሕብረት ቋንቋ ይሻታል። በዚህ መሰረት አንድ የሕብረት ቋንቋ ይኖረናል። ከዚህ በሁዋላ ስቴቶች እንደ ሁኔታው እስከ ሁለት የሚደርስ ኦፊሺያል ቋንቋ እንዲኖራቸው ሊደረግ ይቻላል። ይህ ማለት የሕብረቱ ቋንቋ እና አንድ በዚያ ስቴት ስር ያሉ ብዙ ሰዎች የሚናገሩት ቋንቋ ማለት ነው። ከዚህ በሁዋላ በመላው ሀገሪቱ በማዘጋጃ ቤት ደረጃ የሕብረት ቋንቋና የአካባቢ ቋንቋ ኦፊሺያል እንዲሆኑ ማድረግ ይቻላል። ይህ አሰራር በኢኮኖሚ ላይ የሚያመጣው ተጽእኖ ጉልህ አይሆንም። የግድ የብሔሮች መብት መጠበቅ አለበት። ስለዚህ ኢትዮጵያ በአዲሱ አስተዳደር የቋንቋ አጠቃቀሟን እንዲህ ብታደርግ ሁሉም የሀገሪቱ ቋንቋዎች በታችኛው የሥልጣን ርከን ላይ ስለሚሰሩ የቋንቋ አጠቃቀም ፍትህ ይወርዳል። ዜጎች በቋንቋቸው አገልግሎት ሲያገኙ ልማት ይፈጥናል። የሀገር ፍቅር ስሜት ይጨምራል። በመሆኑም አዲሱ ሥርዓት በዚህ መንገድ ቢዋቀር የተሻለ ነው። ሥርዓቱ ማንነትን ሊንከባከብ የሚችለው በዚህ መንገድ ቢሆን የተሻለ ይሆናል። የስቴቶችን አመሰራረት በተመለከተ የህዝብ አሰፋፈርን ለአስተዳደር አመቺነትን እያዩ መመስረት ይገባል። ከዚህ በተጨማሪ ሕገ መንግሥቱ ስቴቶችና ፌደራል መንግሥት የሚካፈላቸውን ሥልጣኖች ለይቶ ማስቀመጥ አለበት። ሁሉቱ መንግሥታት አብረው የሚሰሯቸውንም እንዲሁ በግልጽ ማስቀመጥ ይኖርበታል። ግልጽና ሃቀኛ የሥልጣን ክፍፍል ያለበት ሥርዓት መፍጠር ጥሩ ነው። በአጠቃላይ ኢትዮጵያ ፖለቲካዋን ከብሔር ፖለቲካ ማላቀቅና ባህልን በሌላ ጠገግ መጠበቅ ይኖርባታል። እንዲህ ስታደርግ የተሻለ ሥርአት ትመሰርታለች።